- اطلاق تعزیه به نوعی نمایش آیینی ـ مذهبی دربارۀ واقعه‌های تاریخی ـ مذهبی و حماسی، و عمدتاً واقعۀ کربلا و شهادت امام حسین علیه‌السلام و یاران او و مصایب خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، از مفاهیم اصطلاحی این واژه در ایران است.
تَعْزیه، از مادۀ «ع ز ی» به معنای صبر و شکیبایی کردن است. این واژه در فرهنگ و ادبیات مذهبی مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، به معانی گوناگون دیگر به کار می‌رود. عزا و سوگ، مجلس عزاداری و روضه‌خوانی، نوحه‌سرایی در مرگ و شهادت امامان و معصومین، به‌ویژه سیدالشهداء امام حسین علیه‌السلام، همدردی با مصیبت‌دیدگان و تسلیت گفتن و سر سلامت دادن به بازماندگان از دست رفته، از رایج‌ترین معانی و مفاهیم این واژه است.
اطلاق تعزیه به نوعی نمایش آیینی ـ مذهبی دربارۀ واقعه‌های تاریخی ـ مذهبی و حماسی، و عمدتاً واقعۀ کربلا و شهادت امام حسین علیه‌السلام و یاران او و مصایب خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، از مفاهیم اصطلاحی این واژه در ایران است.
در زبان اردو «تعزیه» به معانی تربت، ضریح و عمارتِ روضه، و «تعزیه‌دار» به معنای ماتم‌دار و سینه‌زنی‌کردن، سازندۀ تعزیه و سازندۀ علامت شبیه برای سوگواری، و سینه‌زن و عزادار و در بنگال به معنای محمل شتر یا عماری فیل به‌کار می‌رود.
در هند و برخی حوزه‌های جغرافیایی ـ فرهنگی دیگر جهان، مانند عراق، تعزیه به تابوت‌واره یا هیکلی تمثیلی از گور، ضریح، گنبد و بارگاه امام‌حسین علیه‌السلام درکربلا گفته می‌شود. این صندوق تمثیلی را در شمال هند«تعزیه»، و در جنوب هند «تابوت» می‌نامند.
ساختمان، شکل، جنس، اندازه و نوع آرایه‌ها و نقش و نگارهای تزیینی تابوت‌واره‌های تعزیه در هر سرزمین و شهر و ناحیه با هم فرق می‌کنند. نظام باورهای مردم شیعۀ هر حوزۀ فرهنگی و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های دیگر، به‌ویژه از گروه‌های قومی ـ مذهبی مجاور خود، به نحوی آشکار در چگونگی شکل ساختمان و آرایه‌بندی تعزیه‌ها و در شیوه و رسم عزاداری و تعزیه‌گردانی اثر بخشیده است. تعزیه‌هایی که در بخش‌هایی از میان‌رودان (بین‌النهرین)، مانند کربلا رایج است، معمولاً به شکل صندوقی مربع یا مربع مستطیل با سقفی دوشیبی یا تخت و تقریباً شبیه ضریح زیارتگاه و به اندازه‌های بزرگ و کوچک ساخته شده‌اند. استخوان‌بندی و دیواره‌ها و سقف این تعزیه‌ها بیشتر از چوب، و ستون‌های آن‌ها گاهی از فلز است. رویۀ دیواره و سقف آن‌ها کنده‌کاری شده، و با کاغذهای رنگین و گل و بته‌های کاغذی زرین و نقره‌ای پوشیده، و روی برخی از آن‌ها شعرهای مذهبی نوشته شده است. برخی از تعزیه‌ها را نیز ساده و بی‌نقش و نگار می‌سازند و درمحرم آن‌ها را با روکش شال یا زری و پارچه‌های سیاه و سبز می‌پوشانند و با شاخه‌های گل و گیاه و شمع و چراغ و انواع گوهرها می‌آرایند.
تعزیه‌هایی که در میان شیعیان هندوستان و در شهرهایی مانند لکهنو، حیدرآباد، کلکته، دهلی و… به کار می‌رود، از لحاظ شکل و شمایل با تعزیه‌های رایج میان شیعیان عراق فرق دارد. این تعزیه‌ها را معمولاً از چوب خیزران و مقوا و کاغذهای الوان و به صورت خیالی از روی گنبد و بارگاه و ضریح امام حسین علیه‌السلام می‌سازند. بلندی تعزیه‌های بزرگ گاهی به ۵ تا ۶ متر می‌رسد. این تعزیه‌ها را با کاغذهای نقره‌ای و طلایی روکش می‌کنند و با آبنوس یا عاج و حتى نقره و کاغذهای رنگارنگ و چیزهای دیگر تزیین می‌کنند. برخی از مردم تعزیه‌های خود را با خوشه‌های گندم یا جو نورسیده و گل و گیاه دیگر و انواع چراغ‌های روشنایی می‌آرایند. مسلمانان مناطق کوهستانی هند تعزیه‌هایشان را با چوب شاخه‌های درختان کوهی می‌سازند و با برگ و گل گیاهان کوهی می‌پوشانند.
دو نوع تعزیه در شبه قارۀ هند به کار می‌رود. یکی موقت و دیگری دائم و همیشگی. تعزیه‌های همیشگی را معمولاً «ضریح» می‌نامند و در زیارتگاه‌هایی که امام باره، تعزیه‌خانه و عاشوراخانه می‌نامند، برای زیارت مردم نگه می‌دارند. هریک از امام‌باره‌های بزرگ قدیمی، تعزیه یا ضریحی مخصوص به خود دارد. ضریح‌های دائم، مظهر و نمادی از ضریح امام حسین علیه‌السلام در کربلا به‌شمار می‌آید و شیعیان هند که دور از سرزمین مقدس کربلا زندگی می‌کنند و رفتن به کربلا و زیارت مرقد امام برایشان دشوار است، این ضریح‌ها را به نیت ضریح سالار شهیدان زیارت، و برآورده‌شدن حاجتشان را از آن‌ها طلب می‌کنند.
هرساله در آغاز محرم، تعزیه‌های موقت را می‌سازند و در روز عاشورا آن‌ها را با علم‌هایی به محل‌های معروف به کربلا می‌برند. در پایان مراسم ماتم روز عاشورا، یا در روز اربعین امام حسین علیه‌السلام، تعزیه‌ها را در گورستان‌های اطراف کربلاها به خاک می‌سپارند، یا در چاه و یا به رودخانه و دریا می‌اندازند. در برخی جاها در مسیر حرکت تعزیه از امام باره به کربلا، تعزیه‌گاه‌هایی(مانند تعزیه‌گاه حضرت گنج) ساخته‌اند که دسته‌های حامل تعزیه در آنجاها توقف و استراحت می‌کنند.
کربلاهای محلی در هند الگویی از گورستان کربلا در جوار مزار امام حسین علیه‌السلام درکشور عراق است. مقداری خاک از کربلای واقعی آورده، و در کربلاهای محلی پاشیده، و آن‌ها را متبرک کرده‌اند. شیعیان مردگان خود را هم در این کربلاهای محلی به خاک می‌سپارند.
میرعبداللطیف‌خان شوشتری‌که در۱۲۰۳ق/ ۱۷۸۸م به هندوستان سفر کرده بود، گزارشی از رسم مشابه تعزیه‌گردانی در ماه محرم در میان دو گروه هندو و شیعه به تقلید و تأسی از برخی آداب و رسم‌های رایج در فرهنگ‌های یکدیگر، در تحفه‌العالم آورده است. وی دربارۀ هندوهای برخی از شهرها می‌نویسد: مردم و «اعاظم و متمولین هنود» که «بویی از مسلمانی و بانگ محمدی» نبرده‌اند، «تعزیه‌خانه‌های عالی به تکلف دارند». در ماه محرم «رخت سوگواری پوشند» و در«تمام عشره» «ترک لذات کنند» و «شب‌ها و روزها به زبان هندی و فارسی مرثیه‌خوانی و سنگ‌زنی کنند» و «شبیه به ضرایح مقدسه از چوب یا کاغذ سازند» و «بر خاک غلطند» و«نزد آن‌ها به سجده روند» و «طلب مطالب» کنند. «بعد از انقضای ایام عاشورا آن‌ها را یا در رودخانه غرق کنند، یا در جایی معین دفن کنند و آن را کربلا گویند». «مسلمانان نیز در بنگاله و سایر بلاد اسلام، تقلید ایشان در آن حرکات کنند» .
جیمز موریه در سفرهایش به ایران در ۱۲۲۳-۱۲۲۴ق/ ۱۸۰۸-۱۸۰۹م و ۱۲۲۵-۱۲۳۰ق/ ۱۸۱۰-۱۸۱۵م، گزارش‌هایی از حمل این تابوت‌واره‌ها توسط هندی‌ها در مراسم عزاداری محرم در تهران می‌دهد. در سفرنامۀ نخستین خود به عزاداری هندیان در روز ۸ محرم و حمل ضریح آذین بستۀ کوچکی که در آن قبر امام را به نمایش گذاشته بودند، اشاره می‌کند و در سفرنامۀ دوم خود در وصف مراسم عاشورای شیعیان به محملی شبیه تابوت یا ضریح مزین به گوهر و سنگ‌های گرانبها اشاره می‌کند که دورادور آن را با شال‌های کشمیری پوشانده بودند و ۸ تن مرد آن را روی شانه‌هایشان می‌کشیدند و بر سر ضریح دستاری گذاشته بودند. موریه این ضریح را«قبر پیغمبر» و دستار را مظهر عمامۀ ایشان معرفی می‌کند که احتمالاً مربوط به امام حسین علیه‌السلام بوده است.
دربارۀ گذار آیین تعزیه‌گردانی از هندوستان به نقاط دیگر جهان، ازجمله به جزایر ترینیداد و توباگو (کشوری در جنوب دریای کارائیب) نیز گزارش‌هایی داده شده است. در سال‌های میان ۱۸۴۵ و ۱۹۱۷م بریتانیایی‌ها گروهی از کارگران هندی را برای کارهای قراردادی به این جزایر بردند. این گروه هرساله مراسم عاشورا را که به آن«هُسَی» (حسین) می‌گویند، در سرزمین جدیدشان برپا می‌کنند. این‌هندیان ــ که بیشترشان شیعه هستند ــ با ساختن تابوت‌های بزرگ و کوچک تمثیلی به نام «تَجَه» (صورت تغییریافتۀ «تعزیه»)، که آن را «هُسَی» هم می‌نامند، کارناوالی راه می‌اندازند و آداب دفن و در آب افکندن آن‌ها را با مراسمی خاص برگذار می‌کنند.
